به گزارش کم آبی مختص استان قزوین و امسال و پارسال نیست، بطور کلی ایران جز کشور‌های خشک و میزان بارندگی در آن یک سوم و میزان تبخیر سه برابر متوسط جهانی است.
۱۷ کشور دنیا که بخش عمده‌ای از آن‌ها در منطقه خاورمیانه و آفریقا قرار دارد در شرایط تنش آبی بسیار بالا قرار دارند. (تنش آبی، نسبت کل آب برداشت شده به منابع آبی تجدیدپذیر را محاسبه می‌کند. منابع آب تجدیدپذیر شامل منابع آبی سطحی و زیرزمینی هستند.) ایران، پنجمین کشور دارای نسبت تنش آبی بسیار بالاست.
میانگین سالانه بارندگی دراستان قزوین همچون میانگین کشوری، چیزی در حدود ۲۵۰ میلی متر است و این در حالیست که میانگین جهانی در حدود ۷۵۰ تا ۸۰۰ میلی متر است.
مدیریت بحران استان قزوین مدت هاست از بحران فرونشست در دشت قزوین می‌گوید از خطری که از آن به عنوان فاجعه قرن نام برده می‌شود.
آنگونه که از شواهد پیداست به علت برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی شاهد فرونشست ۴۵ درصد از دشت قزوین به میزان حداقل ۱۸ سانتیمتر در سال هستیم.
در حالی که متولیان آب استان دائما از مدیریت منابع آب می‌گویند، اما مهدیخانی مدیرکل سابق مدیریت بحران استان؛ کویری و بی آب شدن دشت آبرفتی قزوین را طی ده سال آینده هشدار می‌دهد.
تابستان قصه تکراری صرفه جویی آب
تابستان که می‌شود، قصه صرفه جویی و نهادینه کردن فرهنگ مصرف بهینه آب چندین باره تکرار می‌شود. اما چیزی که کمتر روایت می‌شود حقیقتی ست که در این سال‌ها به لطف رسانه‌ها و البته خشکسالی‌های گسترده تاحدی رسانه‌ای شده؛ سهم اصلی و اعظم مصرف آب نه در مصارف خانگی و حتی صنعتی بلکه در بخش کشاورزی ست!
این موضوع البته هرگز از اهمیت صرفه جویی در مصارف شرب، صنعت و تولید نمی‌کاهد و به این معنا نیست که الگوی مصارف خانگی و صنعتی نیاز به اصلاح ندارد؛ بلکه ماجرا درباره حجم بسیار عظیم مصرف آب در حوزه کشاورزی در فرآیند محصولاتی ست که روزانه مصرف می‌کنیم.
کشاورزی بزرگترین و مهمترین مصرف‌کننده آب
همواره اختلاف‌های آماری معناداری از سوی سازمان جهاد کشاورزی و شرکت آب منطقه‌ای درباره میزان مصرف آب در بخش کشاورزی اعلام می‌شود.
در این اختلاف‌نظر؛ سهم این بخش در مصرف آب از ۷۰ تا ۹۰ درصد متفاوت است.
مسئولان شرکت آب منطقه استان می‌گویند: به طور میانگین ۹۰ درصد آب استان در بخش کشاورزی، ۷ درصد برای شرب و ۳ درصد در صنعت مصرف می‌شود.
اما سازمان جهاد کشاورزی، سهم مصرف آب در این حوزه را کمتر از این رقم‌ها و گاه حتی ۶۰ درصد ذکر می‌کند.
اظهارات احمد مستخدمی مدیر امور آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی مبنی بر اینست که مصرف آب در حوزه کشاورزی برخلاف سایر حوزه‌ها به علت نبود کنتور و وسایل اندازه‌گیری، قابل پایش نیست و همین امر منجر به بروز ابهاماتی در این زمینه می‌شود.
مسئله اختلاف در اعلام آمار میزان مصرف آب بخش کشاورزی، شروع تفاوت دیدگاه در مدیریت این حوزه خطیر است بر این اساس عده‌ای معتقدند، کارایی حوزه کشاورزی با منابع مصرفی این حوزه منطبق نبوده و توجه به این بخش به لحاظ اقتصادی اشتباه است. از طرفی عده‌ای بحث امنیت غذایی را مطرح کرده و از اهمیت بخش کشاورزی می‌گویند.
در این میان مرکز ملی مطالعات راهبری کشاورزی به عنوان یک مرکز غیردولتی معتقد است از کل آب‌های کشور (میزان آب تجدیدپذیر کشور ۱۱۴ میلیارد مترمکعب) حدود ۸۷ میلیارد مترمکعب برای مصارف کشاورزی برداشت می‌شود که از این میزان ۴۰ میلیارد متر مکعب از آب‌های سطحی و ۴۷ میلیارد متر مکعب دیگر برداشت از آب زیرزمینی است.
به این ترتیب حتی اگر بخش کشاورزی در ایران همان رقم حداقلی ۷۰ درصدی را از منابع آبی مصرف کند، متوجه میزان حیرت آور آن یعنی سالانه نزدیک به ۹۰ میلیارد متر مکعب می‌شویم!
این یعنی برخی از میوه‌های معمولی مانند سبزی و صیفی جات که بعضی اقلام آن به نرخ ارزان به دست ما می‌رسد، به قیمت نابودی منابع آبی تولید می‌شود و در واقع سال‌هاست که در غفلتی همگانی بیشترین میزان منابع آبی ارزشمند کشور را می‌بلعند.
کشاورزی استان قزوین
استان قزوین با کمتر از یک درصد مساحت ایران حدود ۴ تا ۵ درصد محصولات کشاورزی کشور را تامین می‌کند و دارای ۴۸۹ هزار هکتار اراضی کشاورزی ست که از این رقم ۷۶ هزار هکتار را باغات میوه و باقی آن را زمین‌های زراعی تشکیل می‌دهند.
میانگین سطح زیر کشت در سه سال گذشته استان، ۲۸۷ هزار هکتار بوده که ۵۱ درصد از آن آبی و ۴۹ درصد اراضی دیم هستند.
با توجه به شرایط جوی، بیش از ۹۵ درصد از تولیدات استان چیزی بالغ بر ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار تن از اراضی آبی و حدود ۱۴۰ هزار تن محصول از اراضی دیم به دست می‌آید.
الگوی کشت متناسب با اقلیم؛ راهی برای توقف برداشت بی رویه از منابع آب
با توجه به تنوع اقلیم در مناطق مختلف به کار بردن الگوی کشت واحد برای همه کشور علمی نبوده و بازدهی نخواهد داشت. از این رو در برنامه توسعه به کارگیری الگوی کشت مجزا برای هر استان با توجه به شرایط اقلیمی و اکولوژیکی خاص منطقه مورد توجه قرار گرفته است.
یک‌کیلو برنج، ۳۸۰ لیتر و یک‌کیلو نیشکر، ۳۳۰ لیتر آب مصرف می‌کند تا تولید شود. این در حالی است که برای تولید یک‌کیلو مرغ که پروتئین است، تنها ۸۴ لیتر آب مصرف می‌شود. با آگاهی از میزان مصرف آب هر محصول، لازم است سیاستگذار در مسیر کشت محصولاتی حرکت کند که مصرف آب را افزایش ندهد.
این امر یعنی اینکه در منطقه‌ای که شوری خاک بالاست، نمی‌توانید گیاه حساس کشت کنید. از آن سو در منطقه‌ای که خشک است نباید گیاه آب بر بکارید؛ بنابراین رعایت تناسب کشت، اولین پیش نیاز توسعه کشاورزی در ایران است.
کاهش سطح زیر کشت محصولات پرآب در قزوین
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان مدعی ست: سطح زیر کشت سبزی، صیفی جات و محصولات جالیزی در استان با یک شیب مناسب از سال ۹۲ تاکنون کاهش یافته است.
میزان کشت سبزی و صیفی جات و محصولات جالیزی در قزوین سال ۹۲، بیش از ۱۹ هزار هکتار بوده که این رقم در راستای صیانت از منابع آبی زیرزمینی در سال ۹۹ به ۱۰ هزار و ۹۲۵ هکتار کاهش پیدا کرده است.
به گفته اسماعیلی؛ کاهش تولید و کشت به اندازه این محصولات در سال‌های اخیر موجب شده تا هم در مصرف آب صرفه جویی شود هم کشاورزان محصول خود را با قیمت مناسب عرضه کنند و دچار خسارت نشوند.
معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی به افزایش تولید گیاهان علوفه‌ای اشاره و بیان می‌کند: تولید گیاهان علوفه‌ای با هدف تامین خوراک دام ازاهمیت بالایی برخورداراست و به حفظ و ارتقای امنیت غذایی جامعه کمک می‌کند.
تولید گیاهان علوفه‌ای از یک میلیون و ۴۴۵ هزار و ۵۲۴ تن در سال ۹۲، پارسال با حفظ همان سطح زیر کشت سال ۹۲ به یک میلیون و ۸۰۵ هزار و ۸۸ تن افزایش پیدا کرد ه است.
اظهارات مدیر امور آب و خاک و فنی ومهندسی جهاد کشاورزی هم گواه این مدعاست برای تمام اراضی تحت شرب شبکه آبرسانی دشت قزوین طرح الگوی کشت وجود دارد که درآن نوع محصول، سطح کشت و میزان آب تخصیصی براساس سیاست‌های کلان وزارت جهاد کشاورزی برای تامین امنیت غذایی مشخص شده است.
مستخدمی این را هم می‌افزاید که محصول گندم اگرچه توجیه اقتصادی ندارد، اما باید به علت استراتژیک بودن این محصو، در استانها کشت شود و بنابراین چیزی که اهمیت پیدا می‌کند مدیریت آب و افزایش بهره وری و راندمان آن است.
وی تاکید می‌کند: بهترین راهکار برای مدیریت منابع آب زیرزمین، تحویل حجمی آب به بخش کشاورزی از سوی شرکت آب منطقه‌ای و کنترل میزان مصرف از طریق کنتور‌های هوشمند است که منجر به محدود کردن مصرف‌های غیرمجاز می‌شود.
قطع کامل کشت‌های پرآب میسر نیست
از طرف دیگر مدیر امور زراعت سازمان جهاد کشاورزی این نکته را یادآورمی شود که جهاد کشاورزی ابزار الزام آور برای اینکه کشاورزان را به کشت محصول خاص ملزم و یا کشت محصولی را ممنوع کند ندارد.
تورج بنیادی می‌گوید: الگوی کشت هر منطقه‌ای را اقتصاد و بازار تعیین می‌کند و نمی‌توان به کشاورز کشت محصولی خاص را تحمیل کرد.
وی نیز بهترین راهکار برای مدیریت منابع آب را پلمب چاه‌های غیر مجاز، هوشمندسازی کنتور‌ها، کنترل میزان مصرف و تجهیز اراضی به آبیاری نوین می‌داند.
اما و اگر‌های نصب کنتور هوشمند
به نظر می‌رسد چیزی که به عنوان طرح تحویل حجمی آب سال‌ها در وزارت نیرو مورد بحث و بررسی قرار گرفته راهکار قانونی مناسب برای کنترل برداشت از چاه‌هاست و ابزار کاربردی در این خصوص نصب کنتور‌های هوشمند است که در حال حاضر ناقص انجام شده و باید این کنتور‌ها در تمامی دشت‌ها نصب شود تا تعادل بین منابع و مصارف آب ایجاد شود.
به گفته معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای قزوین؛ از سال ۹۳ تاکنون بیش از ۳۵۰۰ دستگاه کنتور هوشمند در چاه‌های کشاورزی، صنعتی، خدماتی استان نصب شده و با نصب این تعداد کنتور زمینه صرفه جویی ۱۳۰ میلیون مترمکعب آب در استان فراهم شده است.
حمید منصوری می‌گوید: اگر اعتبار لازم در این خصوص تامین شود قادریم سالانه ۴۰۰ تا ۸۰۰ دستگاه کنتور را نصب و راه اندازی کنیم.
در حال حاضر ۲۳۰۰ حلقه چاه کشاورزی، صنعتی و خدماتی و ۳۹۳ حلقه چاه فرم یک در استان باقیمانده که باید مجهز به کنتور هوشمند شوند.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای قزوین به چالش‌های پیش روی نصب و راه اندازی کنتور‌های هوشمند اشاره می‌کند که در کنار کمبود اعتبارات تخصیص یافته، کشاورزان نیز به دلایل مختلف از جمله عادت کردن به روش‌های سنتی استقبال خوبی از نصب کنتور هوشمند نکرده اند.
در روش سنتی آبیاری، کشاورزان می‌توانند حجمی بیش از سهم خود را بدون کنترل مصرف و آب اضافه کشت خود را تامین کنند.
به زودی؛ رصد لحظه‌ای برداشت آب از دشت قزوین
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان به تازگی، خبر از بهره برداری طرحی می‌دهد که در صورت اجرای دقیق، می‌تواند پایانی بر نگرانی از اضافه برداشت‌ها از منابع آبی استان باشد.
رصد خانه آب، میزان برداشت آب از دشت قزوین را در هر محدوده‌ای و به صورت لحظه‌ای و دوره‌ای نشان می‌دهد.
یدالله ملکی ضرورت اجرای این طرح را با ارائه آماری اینطور توضیح می‌دهد که مجوز برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی یک میلیارد و ۱۰۰میلیون مترمکعب است در حالیکه هم اکنون به یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون مترمکعب رسیده است.
وی؛ بهره برداران بخش کشاورزی را ملزم به نصب کنتور‌های هوشمند بر روی چاه‌ها دانست و هشدار داد در صورت اقدام نکردن، چاه‌های آنان پلمب می‌شود.
قرار است برای کمک به کشاورزان کنتور‌های هوشمند با قیمت پایین‌تر و حتی قسطی در اختیار بهره برداران قرارگیرد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان می‌گوید: ما دو راه بیشتر نداریم؛ یا باید به همین روش برداشت آب ادامه دهیم و دشت قزوین را در مدت ۱۰تا ۱۵ سال آینده از دست بدهیم یا اینکه کشاورزان متناسب با سهم آبی خود، برای کشت برنامه ریزی کنند.
حفظ منابع آب زیرزمینی با اجرای سیستم‌های نوین آبیاری
اما موضوع دیگری که اهمیت آن بر کسی پوشیده نیست تغییر در شیوه‌های آبیاری ست، اجرای سیستم‌های آبیاری در هر هکتار سالانه ۴ هزار و ۴۰۰ مترمکعب در مصرف آب صرفه جویی می‌کند.
به گفته مدیر زراعت جهاد کشاورزی؛ سال زراعی ۹۹-۱۴۰۰؛ از ۱۴۰ هزارهکتار سطح زیر کشت بالغ بر ۳۹ هزار هکتار یعنی ۲۸ درصد غرقابی، ۸۰ هزارهکتار (۵۵ درصد) به روش جوی پشته‌ای، ۱۲ هزار و ۲۰۰ هکتار معادل ده درصد بارانی و ۱۰ هزار و ۱۰۰ هکتار (۷ و دو دهم درصد) هم به صورت تیپ آبیاری شده اند.
کمبود اعتبارات برای اجرای سیستم‌های آبیاری نوین
به گفته مدیر امور آب و خاک و فنی و مهندسی جهاد کشاورزی؛ تا کنون در ۶۰ هزار هکتار از ۱۸۰ هزار هکتار اراضی مستعد، توسعه روش‌های نوین آبیاری اجرا شده و برنامه سالانه ما در صورت تامین اعتبار ۵ هزار هکتار است.
مستخدمی می‌افزاید: در اجرای این طرح سال ۹۸ با ۶ هزار و ۸۵۰ هکتار رکورد سنواتی استان و رتبه نخست کشور را کسب کردیم. اما در دو سال اخیرعلیرغم ضرورت اجرا به علت خشکسالی؛ به دلایلی، چون کرونا، تورم بالا و افزایش هزینه ها، استقبال برای اجرای سیستم‌های نوین آبیاری کاهش پیدا کرده است.
وی اعتبارت مصوب برای اجرای این طرح را در سال جاری ۹۳ میلیارد تومان اعلام کرد که فقط ده درصد از آن تخصیص یافته است و در صورت سفر رییس جمهور به طور کامل تخصیص می‌یابد.
و پیشنهادی دیگر؛ توسعه کشت گلخانه‌ای
مصرف آب ۱۰ برابر کمتر، برداشت محصول ۱۵ برابر بیشتر
انواع سبزی و صیفی‌جات جز گیاهان پرمصرف و محصولاتی مانند جو و گندم جزو محصولات کم مصرف از نظر آبی هستند. اگرچه به همه آن‌ها نیاز داریم، اما سیاست‌گذاری‌ها باید در راستای انتقال گیاهان پرمصرف به فضا‌ها و محیط‌های بسته و کنترل شده مانند گلخانه‌ها باشد.
به گفته کارشناسان؛ اگر این محصولات را به محیط‌های گلخانه‌ای و کنترل شده ببریم؛ میزان مصرف آب را به یک دهم تقلیل و میزان تولید را تا ۱۰ برابر افزایش می‌دهد واز نظر اقتصادی صادرات آن‌ها کاملا به صرفه می‌شود.
و سخن آخر اینکه
کمک به فرهنگ سازی و مصرف بهینه آب اعمال طرح‌های تشویقی نظیر پرداخت یارانه به طرح‌های مدرن آبیاری کشت محصولاتی که نیاز به آبیاری غرقابی و پر مصرف ندارد و اصلاح تعرفه‌ها برای مشترکین پر مصرف چه از نظر استحصال بی رویه آب‌های زیر زمینی و چه از نظر برداشت آب‌های سطحی از دیگر راهکار‌های موثر حفاظت از منابع آب زیرزمینی است.
نویسنده: فاطمه غیاثوند